Dalka Ethiopia , kilalada, siyaasada, baaxada
Itoobiya waa waddan ku yaal geeska Afrika, oo ay xuduud la leedahay Ereteriya waqooyiga, Jabuuti waqooyi-bari, Soomaaliya dhanka bari, Kenyai dhanka koonfureed, iyo Koonfurta Suudaan iyo Suudaan dhinaca galbeed. Iyada oo ay ku nool yihiin ku dhawaad 119 milyan, waa dalka labaad ee ugu dadka badan Afrika ka dib Nigeria ¹.
Itoobiya waxay leedahay taariikh hodan ah iyo dhaqan, iyadoo caddeyn qadiimiga ah ay soo jeedineyso in caado bini aadamnimo laga helo gobolka laga soo bilaabo xilliyadii hore. Wadanku wuxuu ahaa goob ilbaxnimo qadiim ah oo ay kujirto Boqortooyadii Axumite, oo soo ifbaxday laga soo bilaabo qarnigii 1aad ilaa qarnigii 7aad AD waxaana lagu yaqaanay qaab dhismeedka iyo shabakada ganacsiga ¹.
Itoobiya sidoo kale waxaa lagu yaqaanaa hidaha dhaqankeeda gaarka ah, oo ay ku jiraan muusiggeeda, qoob ka ciyaarka, iyo cunnada. Waa meesha ay ku dhalatay qaxwada, dalkuna wuxuu caan ku yahay digirta qaxwaha oo tayo sare leh ¹.
Sanadihii la soo dhaafay, Itoobiya waxay sameysay horumar la taaban karo oo ku saabsan horumarka dhaqaalaha, iyada oo diiradda la saarayo casriyeynta kaabayaasheeda iyo kor u qaadista maalgashiga shisheeye. Wadanku wuxuu kaloo wajahay caqabado, oo ay ka mid yihiin xasillooni darro siyaasadeed, iskahorimaad qowmiyadeed, iyo xaalufinta deegaanka ².
In kasta oo caqabadahaas jiraan, Itoobiya waxay weli tahay waddan firfircoon oo firfircoon oo leh dhaxal dhaqameed hodan ah iyo dhaqaale dhakhso u koraya ².
Dawlad deegaanada ka jira etoobiya
Hadda waxaa jira 10 gobol oo Itoobiya ah, iyo sidoo kale laba magaalo oo is-maamul:
1. Gobolka Afar
2. Gobolka Amhara
3. Gobolka Benishangul-Gumuz
4. Gobolka Gambela
5. Gobolka Harari
6. Gobolka Oromia
7. Gobolka Soomaalida
8. Gobolka Dadka ( SNNPR )
9. Gobolka Tigreega
10. SidaamaGobolladaani waxay u sii kala qaybsan yihiin aagag, degmooyin, iyo degmo hoosaadyo ujeedooyin maamul. Gobollada waxay leeyihiin dowlado u gaar ah waxayna mas'uul ka yihiin bixinta adeegyada aasaasiga ah sida waxbarashada, daryeelka caafimaadka, iyo horumarinta kaabayaasha bulshada ay kala leeyihiin.
Nidaamka siyaasadeed ee dalka Ethiopia
Itoobiya waa jamhuuriyad baarlamaaneed federaal ah, oo leh nidaam xisbi badan. Madaxweynaha waa madaxa gobolka, laakiin doorkiisa / keeda ayaa inta badan ah xaflad, iyo awoodda fulinta waxaa leh Raiisel Wasaaraha, oo ah madaxa dowladda. Raiisel wasaaraha waxaa magacaaba xisbiga talada haya ama isbahaysiga, kaas oo haysta aqlabiyada kuraasta Golaha Wakiilada, aqalka hoose ee baarlamaanka ³.
Wakiilada Golaha, ama baarlamaanka Itoobiya, waa sharci-dejin sharci-dejineed, oo ka kooban aqalka hoose iyo Golaha Xiriirka, aqalka sare. Guriga hoose wuxuu leeyahay 547 xubnood, kuwaas oo lagu doorto cod caan ah muddo shan sano ah. Golaha Xiriirka wuxuu leeyahay 112 xubnood, kuwaas oo ay doortaan golayaasha gobolka gobolka muddo shan sano ah. Golaha Xiriirka ayaa mas'uul ka ah inuu matalo danaha dowladaha gobolka iyo hubinta in shuruucda federaalka ay u hoggaansamaan dastuurka ².
Itoobiya waxay u qaybsantaa sagaal gobol iyo laba magaalo oo loo qoondeeyay, kuwaas oo si dheeraad ah ugu qaybsan aagagga, degmooyinka, iyo burooyinka. Gobol kasta oo gobol kastaa wuxuu leeyahay dawlad u gaar ah, oo mas'uul ka ah hirgelinta siyaasadaha iyo barnaamijyada ka jira xukunkeeda. Gobollada gobolka waxaa madax u ah Madaxweyne, oo ay doorteen golaha gobolka, iyo gole, kaas oo mas'uul ka ah samaynta sharciyo iyo kormeerida shaqada fulinta.
Garsoorka ee Itoobiya waa mid madaxbanaan waxaana ku jira maxkamada sare, maxkamada sare ee dowlada dhexe, iyo maxkamadaha gobolka. Garsoorayaasha waxaa magacaaba Madaxweynaha soo jeedinta Raiisul Wasaaraha iyo Golaha Wakiilada.
Itoobiya waxay hirgalineysay dib-u-habeyn siyaasadeed oo weyn tan iyo sanadkii 2018, iyada oo ujeedadu tahay xoojinta dimoqraadiyadda, xuquuqda aadanaha, iyo xukunka sharciga. Dib-u-habayntani waxaa ka mid ah sii deynta maxaabiista siyaasadeed, kor u qaadista xayiraadaha warbaahinta iyo ururada bulshada rayidka ah, iyo gorgortanka heshiisyada nabadeed ee lala galo kooxaha mucaaradka.
Qowmiyadaha ku nool dalka Ethiopia
Itoobiya waa waddan kala duwan oo leh in kabadan 80 qowmiyadood oo kala duwan. Afarta qowmiyadood ee ugu waaweyn Itoobiya waa Oromo, Amhara, Soomaaliyeed, iyo Tigrayans, kuwaas oo si wada jir ah u sameeya 60% dadweynaha ³.
Oromo waa qowmiyada ugu weyn Itoobiya, oo ka kooban 34% dadweynaha. Waxay ugu horreyn ku urursan yihiin qaybaha dhexe iyo koonfurta dalka.
Amhara waa qowmiyadda labaad ee ugu weyn Itoobiya, oo ka kooban 27% dadweynaha. Waxay ugu horreyn ku urursan yihiin qaybaha waqooyiga iyo bartamaha dalka.
Dadka Soomaaliyeed waxay ka kooban yihiin 6% dadweynaha waxayna ugu horreyn ku urursan yihiin qaybta bari ee Itoobiya.
Tigreega ayaa ka kooban 6% dadweynaha waxayna ugu horreyn ku urursan yihiin qaybta waqooyiga dalka.
Marka lagu daro afarta qowmiyadood ee ugu waaweyn, waxaa jira qowmiyado kale oo aad u yar oo Itoobiya ah, oo ay ku jiraan Gurage, Sidama, Wolayta, Afar, Hadiya, iyo kuwa kale. Mid kasta oo ka mid ah qowmiyadan waxay leeyihiin dhaqan u gaar ah, luqad, iyo caadooyin ³.
Source:
1^ Ethiopia - Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Ethiopia.
2^ Ethiopia | People, Flag, Religion, Capital, Map, Population, War .... https://www.britannica.com/place/Ethiopia.
3^ Ethiopia - The World Factbook. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ethiopia/.